Hava aracının ne olduğu açısından ülkelerde uygulanan 2 farklı sistem vardır. Bu sistemlere subjektif sistem ve objektif sistem denir. Subjektif nitelikteki sistemlerde hava aracı olarak nitelendirebileceğimiz araçlar, “numerus clausus” yani sınırlı sayıdadırlar. Objektif nitelikteki sistemlerde ise hava aracının tanımı yapıldıktan sonra bu yapılan tanıma girebilen tüm araçlar hava aracıdır. Objektif sistemlerde önemli olan hava aracının sayılan özellikleri taşıyıp taşımamasıdır.

Sözleşmelerde hava aracının tam tanımına yer verilmemesiyle birlikte Milletlerarası Sivil Havacılık Sözleşmesi’nin 2 ve 7 no.lu eklerinde, “Havanın dünya yüzeyi üzerindeki reaksiyonları hariç olmak üzere, hava reaksiyonlarından atmosferde destek sağlayabilen her türlü araç” tanımı ile hava aracının çok geniş bir şekilde tanımı yapılmıştır.

2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanun’u madde 68/A uyarınca öncelikle uygulanacak hüküm olarak belirlenen “Cape Town Protokolü’nde” hava aracı tanımlanmıştır. Bu tanıma göre hava aracı; “Chicago Sözleşmesinde tanımlanmış olan, üzerinde hava aracı motorları takılı olan hava aracı gövdeleri veya helikopterlerdir.

2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanun’un 3.maddesinin b bendi uyarınca Hava aracı, havalanabilen ve havada seyredebilme kabiliyetine sahip her türlü araç olarak tanımlanmıştır. Bu tanıma göre bir aracın hava aracı niteliğinde sayılması için 2 nitelik öngörülmüştür. Havalanabilmesi ve havada seyredebilme kabiliyetine sahip olması. Bunun dışındaki özellikler, hava aracı olması için olmazsa olmaz unsurlar niteliğinde değildir.

Hava araçlarına dair çeşitli tasnifler yapılmaktadır. Örneğin tescile tabi olan hava araçları ve tescile tabi olmayan hava araçları gibi. Bu sınıflandırmalar arasında ise en önemli olanı sivil hava aracı ve devlet hava aracıdır. Sivil hava araçları, TSHK ve MSHS kapsamına girerken, devlet hava araçları ise bu kanunların kapsamı dışında tutulmaktadır.

Devlet hava araçlarının bu kanunların kapsamı dışında kalmasının en önemli sonucu kiralama işlemlerine konu olamamalarıdır.

Devlet hava araçları, 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu’nun 3.maddesinin c bendinde tanımlanmıştır. Buna göre Devlet hava aracı, devletin askerlik, güvenlik, gümrük ve orman yangınları ile mücadele hizmetlerinde kullandığı hava aracıdır. Öğretide ise devlet hava aracının tespitine ilişkin iki görüş mevcuttur. Buna göre ilk görüş bir taşıtın devlet hava aracı olabilmesi için öncelikle ilgili hava aracının devletin mülkiyetinde olması gerektiği görüşüdür. Diğer bir görüş ise bir taşıtın devlet hava aracı olması için kullanım amacına bakılan görüştür, yani bu görüşe göre mülkiyetin kimde olduğunun bir önemi yoktur.

Sivil hava araçları, devlet hava araçları için öngörülen amaçlara tahsil edilmemiş olan araçlardır.

Sivil hava araçları kendi içinde ikiye ayrılır. Buna göre Türk sivil hava araçları ve Yabancı sivil hava araçlarıdır.

2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu’nun 3.maddesinin d bendinde tanımlanmıştır. Buna göre Türk sivil hava aracı, Devlet hava araçları tanımı dışında kalan ve mülkiyeti Türk devletine veya kamu tüzel kişilerine veya Türk vatandaşlarına ait araçlardır.

Türk Sivil Havacılık Kanunu’nun Hava araçlarının ve sicillerin tutulması üst başlıklı 49.maddesinde tüzel kişiliklere ait sivil hava araçlarının, Türk sivil hava aracı niteliğinde sayılacağı haller düzenlenmiştir. Buna göre;

Türk kanunları uyarınca kurulup da;

Halinde mülkiyetlerinde bulunan hava aracı Türk Sivil hava aracı olarak kabul edilecektir.

Yabancı sivil hava araçlarının tam bir tanımının yapılmaması ile birlikte, devlet hava araçları tanımı dışında kalan ve mülkiyeti Türk Devletine veya kamu tüzel kişilerine veya Türk vatandaşlarına ait olmayan araçlar olarak nitelendirilebilir.

Hava araçlarının hukuki niteliği 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu’nun 65.maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre;

Dolayısıyla hava araçları taşınır eşya niteliğindedir ve taşınır mülkiyeti hükümlerine tabidir.

Her devlet kendi tabiiyetlerinde olan hava araçlarıyla ilgilenir ve dolayısıyla belirli ayrıcalıklardan da kendi tabiiyetinde olanlar faydalanabilir. Türk Sivil Hava Araçları ise Türk tabiiyetinde kabul edilmektedir çünkü mülkiyet esasına dayanan bir tanım öngörülmüştür. Fakat devlet hava araçlarında mülkiyet değil tahsis esas olduğundan, yabancı hava araçlarının amaca uygun kullanılması halinde Türk tabiiyetinde olmayan bir devlet hava aracı söz konusu olabilecektir.

Hava aracı pek çok parça, alet, edevatın bir araya getirmiş olduğu birleşik bir yapıdır.

Bütünleyici parça TMK m. 684 hükmünde “Bütünleyici parça, yerel adetlere göre asıl şeyin temel unsuru olan ve o şey yok edilmedikçe, zarara uğratılmadıkça veya yapısı değiştirilmedikçe ondan ayrılmasına olanak bulunmayan parçadır.” Şeklinde öngörülmüştür.

Hava aracının bütünleyici parçalarına motor aksamları, kanatlar, iniş takımları örnek verilebilir. Eğer söz konusu bütünleyici parçalar hava aracında bulunmaz ise havada seyretme özelliğini kaybedecek ve hava aracı niteliği ortadan kalkacaktır.

Hava aracında bütünleyici parça dışında eklentilerde bulunmaktadır. Eklentiler hava aracının işletilmesi, korunması, yarar sağlaması için ona özgülenen ve hava aracına bağlı kılınan taşınır mallardır. Eklentiye örnek olarak uçakların içerisindeki servis arabaları, multimedya ekranları verilebilir.

Hava aracı kira sözleşmeleri TSHK madde 118’de Kira ve Carter sözleşmeleri başlığı altında, “Uçuş personeli almadan sadece hava aracının kiralanması halinde Borçlar Kanunu’nun ilgili hükümleri, uçuş personeli ile bir hava aracının tamamının veya bir kısmının yahut muayyen bir mahallinin kiralanması veya Carter Sözleşmesi halinde Türk Ticaret Kanunu’nun ilgili hükümleri uygulanır.” Şeklinde öngörülmüştür.

TSHK’nin atıfta bulunduğu Türk Borçlar Kanun’u ve Türk Ticaret Kanunu dışında, FKK uyarınca da hava araçlarının kiralanmasına ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. Nitekim FKK m. 2/5 uyarınca hava araçlarının, motorlarının ve bunların aksam ve parçalarının finansal kiralama konusu olabileceği özellikli bir durum olarak ayrıca öngörülmüştür. Bu kapsamda FKK bakımından da gerekli incelemelerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Belirtilen yasal düzenlemelere ilaveten; sivil havacılığın uluslararası ve kendine özgü teknik yapısı nedeniyle, tabi olduğumuz uluslararası sözleşmeler ve SHGM tarafından yürürlüğe konulan düzenlemeler hava aracı kira sözleşmelerini detaylı bir şekilde düzenlemektedir. Hal böyle olunca öncelikli olarak hava aracı kira sözleşmelerine ilişkin genel nitelikli yasal düzenlemelerin ardından ülkemizin tabi olduğu uluslararası mevzuat ile SHGM tarafından yürürlüğe konulan ulusal mevzuat incelenmelidir.

Kira sözleşmeleri, m. 299’da “Kira sözleşmesi, kiraya verenin bir şeyin kullanılmasını veya kullanmayla birlikte ondan yararlanılmasını kiracıya bırakmayı, kiracının da buna karşılık kararlaştırılan kira bedelini ödemeyi üstlendiği sözleşmedir.” Şeklinde öngörülmüştür. Hüküm uyarınca kira sözleşmeleri üç unsurdan meydana gelmekte olup bunlar; kiralanan, kira bedeli ve tarafların anlaşmasıdır.

Dry Lease hava aracını konu alan ilk kira sözleşmelerindendir.

Bu kira sözleşmesi uyarınca, hava aracı uçuş personeli olmaksızın kiracının kullanımına bırakılmaktadır. Hava aracının teknik, operasyonel ve ticari yönetimi kiracıya ait olmaktadır. Bu kapsamda, kira süresi boyunca hava aracının bakım ve sigorta yükümlülükleri ile tüm işletme masrafları kiracıya aittir. Uçuş ekibi ve ilgili ekipmanların da yine kiracı tarafından temin edilmesi gerekmektedir. Dry lease halinde, kira konusu hava aracı kiracının işletme ruhsatı altında işletilir.

Ulusal ve uluslararası mevzuat uyarınca dry lease’e niteliğini veren iki unsur olduğundan söz edilebilir. Bunlardan ilki, hava aracının uçuş personeli olmaksızın kiraya verilmesidir. İkincisi ise, kira konusu hava aracının kiracının işletme ruhsatı altında işletilmesidir.

Hava aracının kiraya veren tarafından temin edilen uçuş personelleriyle birlikte kiralanması halinde wet lease söz konusu olmaktadır. Bu halde, hava aracının teknik yönetimi kiraya verene ait iken, ticari yönetimi ise kiracıya aittir. Hava aracı kiraya verenin işletme ruhsatı üzerinde işletilmektedir.

Wet Lease genel olarak kısa süreli yapılmaktadır.

Tıpkı dry lease gibi, wet lease de iki unsurdan meydana gelmektedir. Bunlardan ilki, hava aracının uçuş personeli ile birlikte kiraya verilmesidir. İkincisi ise, kira konusu hava aracının kiraya verenin işletme ruhsatı altında işletilmesidir.