Bir anonim şirkette pay sahibi olan kişiler ile yönetici olan kişiler aynı olmayabilir ya da pay sahipleri daha az paya sahip oldukları için şirket işlemlerinde söz sahibi olamayabilirler. Bazı pay sahipleri ise sadece yatırım amaçlı olarak pay edinmiş ve şirket yönetimiyle ilgilenmiyor olabilir. Ancak pay sahibinin genel kurulda özellikle oyunu ve diğer haklarını etkili ve isabetli bir şekilde kullanabilmesi ve şirkete yaptıkları yatırımla ilgili olarak doğru kararı verebilmeleri için, şirketin gidişatı, ekonomik durumu ve faaliyetleri hakkında yeterli bilgiye sahip olması gerekir. Bu nedenle 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu anonim şirketteki tüm pay sahiplerine, şirketteki payının miktarına bakılmaksızın, şirketin idari ve finansal vaziyeti ile ilgili bilgi alma ve inceleme hakkı tanınmıştır.
TTK 437/1 gereğince şirkete ait finansal tablolar, konsolide finansal tablolar, yönetim kurulunun yıllık faaliyet raporları başta olmak üzere denetleme raporları(TTK m.402) ve yönetim kurulunun kar dağıtım önerileri genel kurul toplantısından en az onbeş gün önce ortaklık merkez ve şubelerinde pay sahiplerinin incelemesine hazır bulundurulur. Finansal tablolar ve konsolide tablolar bir yıl süre ile merkez ve şubelerde pay sahiplerinin bilgi alabilmeleri adına aktif bir şekilde açık tutulur.
Her pay sahibi, gideri şirkete ait olmak üzere gelir tablosuyla bilançonun bir suretini isteme hakkına sahiptir. 6102 Sayılı TTK’de pay sahiplerine kapsamlı bir bilgi alma ve inceleme hakkı tanınmıştır. Pay sahiplerinin önceki yılların ve içerisinde bulunulan yılın finansal tablolarını mukayeseli olarak incelemelerine olanak sağlanarak pay sahiplerinin şirket gidişatı hakkında fikir sahibi olmaları teminat altına alınmıştır. Bu sayede pay sahipleri şirket gidişatının olumsuz olduğu kanaatine varırsa yönetim kurulunu görevden alarak şirketin kötü gidişatının önüne geçebileceklerdir.
TTK kapsamında anonim şirketlerde pay sahiplerinin bilgi alma ve inceleme hakkı; pay sahipliğinden doğan diğer hakları aktif ve etkin bir şekilde kullanabilmeleri adına genel kuruldan önce, genel kurul esnasında ve genel kurul sonrasında olmak üzere üç şekilde düzenlenmiştir.
TTK’nin 437. maddesi gereğince anonim şirketlerde pay sahipleri şirkete ait finansal tablolar, faaliyet raporları başta olmak üzere denetim raporlarını genel kurul toplantı tarihinden en az onbeş gün önceden fiziken inceleme hakkına sahiptir. Bunun yanı sıra her bir pay sahibinin bu kapsamda gideri şirketten karşılanmak şartıyla bilançoların bir suretini isteyebilme hakları bulunmaktadır. Pay sahibinin aktif anlamda bilgi alma hakkı ise TTK m.437/2’de açıklanmıştır. Her pay sahibinin genel kurul esnasında, şirket işleyişi bakımından yönetim kurulundan, denetim yapılma şekli bakımından ise denetçilerden bilgi verilmesini isteme hakkı bulunmaktadır. Hakkın bu şekilde kullanımı halinde, pay sahibi sadece finansal tablolar ve raporlar hakkında değil, şirketin stratejisi hakkında da bilgi edinilebileceğinden daha tatminkâr sonuçlara ulaşması mümkündür.
Pay sahiplerine genel kurul dışında da anonim şirketlerin ticari defterleriyle birlikte iç yazışmalarını inceleme hakkı tanınmıştır. Bu hakkın kullanabilmenin ön şartı pay sahibinin genel kurul esnasında tatmin edici bir cevap alamamış olmasıdır. TTK m.437/4 kapsamında; pay sahibinin şirketin ticari defterlerini ve yazışmalarını incelemesi, genel kurulun açık onayına veya şirketin yönetim kurulunca bu hususta bir karar tanzim edilmesi şartına bağlanmıştır. Gerekli iznin alınması veya kararın oluşturulması halinde inceleme uzman vasıtasıyla da yapılabilmektedir. TTK genel kuruldan sonra yapılacak inceleme hakkında bu şekilde bir sınırlandırma getirmiştir. TTK m.437/3 gereğince pay sahibinin talebi, sadece istenilen bilgi verildiği takdirde şirket sırlarının açıklanacağı veya korunması gereken diğer şirket menfaatlerinin tehlikeye girebileceği gerekçesiyle reddedilebilir. Pay sahibi, şirket sırlarını öğrenmek hususunda bir hakka sahip değildir. Ancak, pay sahibi talebinin haksız olarak reddedildiğini düşünüyorsa bilgi alma veya inceleme istemleri cevapsız bırakılan, haksız olarak reddedilen, ertelenen veya gereği gibi bilgi alamayan pay sahibi, red kararını izleyen on gün içinde şirketin merkezinin bulunduğu asliye ticaret mahkemesine başvurarak mahkemeden bilgi verilmesine karar verilmesini isteyebilir. Mahkeme tarafından yapılacak inceleme sonucunda bilgi alma veya inceleme hakkının kullandırılmamasının haklılığı değerlendirilerek aksi durumda bilgi verilmesine ya da inceleme yapılmasına dair karar verebilecektir. Mahkemenin vereceği karar kesindir. Bilgi alma ve inceleme hakkı, pay sahiplerinin ve yönetim kurulu üyelerinin vazgeçilmez haklarındandır.
Anonim şirketlerde bilgi alma ve inceleme hakkı yönetim kurulu üyeleri ve pay sahipleri açısından farklar bulunmaktadır. En önemli farklardan biri, yönetim kurulu üyelerinin şirketten bilgi alma hakkını kullanmaları herhangi bir sınırlamaya tabi değilken, pay sahiplerinin bilgi alma hakkı şirketin ticari sırlarının, menfaatlerinin tehlikeye girmesi durumlarıyla sınırlandırılmıştır. Yönetim kurulu üyeleri şirketin doğrudan dışarıya karşı temsiline ilişkin hareket etme ve söz hakkında bulunma yetisine sahip olduğu için, bu hususta yönetim kurulu üyelerine daha serbest bir inceleme ve bilgi alma hakkı tanınmıştır.
